کمک در نیکوکاری
درس بیست و پنجم: کتاب قرآن خانواده آرامش
آیه:
ترجمه:
«و [همواره] در راه نيكى و پرهيزکارى با هم تعاون كنيد! و [هرگز] در راه گناه و تعدّى همكارى ننماييد.»
موضوع:
• کمک در نیکوکاری و اجتناب از کمک در گناه
نکات و اشارات:
اسلام دینی اجتماعی
این تصوّر که اسلام یک دین فردی است و تنها بر رابطه انسان با خدا تمرکز دارد، تصوّری نابجاست؛ زیرا فراوان در آیات و روایات می‌بینیم که به جنبه‌های اجتماعی توجّه زیادی شده است؛ یک نمونه از دستورات اجتماعی دستور به «تعاون در کارهای خیر» و نهی از «تعاون در کارهای ناپسند» است.
قاعده اعانت بر برّ در فقه
قاعده فقهی «اعانت بر برّ» از قواعد فقهی است که فقها در کتب و منابع فقهی بدان پرداختهاند. این قاعده که نقش بسیار مهمی در تقویت روحیه تعاون، یاری، سلامت و پاکی جامعه دارد، در آیات متعدد و سیره و سنت معصومین(عهم) بدان اشاره شده و آیه محلّ بحث هم یکی از مستندات این قاعده است. فقهای امامیه با استناد به قاعده «اعانت بر برّ» در عرصه های مختلف فرهنگی، اجتماعی و سیاسی فتوا دادهاند. از جمله مواردی که فقها با استناد به قاعده اعانت بر برّ بدان فتوا داده دادهاند میتوان به تشکیل حکومت اسلامی و ابقای آن و ضرورت عمران و آبادانی جامعه است..
قاعده اعانت بر اثم
یکی از قواعد فقهی قاعده حرمت «اعانت بر اِثم» است که فرد یا افراد دیگری گناهکار را در انجام گناهش یاری و کمک می‌کنند. آیه محلّ بحث نیز از مستندات این قاعده است. گنهکار گاه به تنهایی عمل گناه را انجام می‌دهد که عنوان «فاعل» دارد و گاه با همکاری دیگری یا دیگران مرتکب می‌شود که این همکاری ممکن است دو صورت داشته باشد؛ صورت اول، دخالت همگی همکاران در عنصر مادی گناه که به تمام آنان، «شرکا» گفته می‌شود. صورت دوم، به گونه‌ای است که فرد یا افرادی به تنهایی عنصر مادی گناه را مرتکب می‌شوند؛ ولی فرد یا افراد دیگری وی را در انجام عنصر مادی یاری و کمک می‌کنند که به عمل این فرد یا افراد در فقه اسلامی «اعانه بر اثم» گفته شده، به آنان عنوان «معین» نیز دادهاند. در حقوق جزای عرفی به عمل فوق، «معاونت در جرم» گفته شده، به افراد فوق عنوان «مُعاون» دادهاند.
فروش انگور به کسی که می‌خواهد شراب درست کند، خدمت کردن در دستگاه طواغیت و ظالمان، دوختن لباس‌های بی‌حجاب زنانه و مردانه برای کسی که قصد خودنمایی با آنها دارد از مصادیق اعانت بر اثم است.
شراکت در کار خیر و شرّ
مطابق روایات کسی دیگری را به کار خیر یا شرّی ارشاد کند، همچون کننده آن کار از ثواب و عقاب آن عمل بهره‌مند خواهد بود؛ رسول خدا(ص)در یک قانون کلّی فرمودند: «الدَّالُّ عَلَى الْخَيْرِ كَفَاعِلِهِ» (کسی که دیگری را به کار خیری راهنمایی کند، همانندِ کنندهٔ آن کار خیر است.) به بیان دیگر، هر کس به هر نحو در تحقّق کاری دخیل باشد، تا آن عمل در پهنهٔ هستی باقی است، وی سهامدار آن عمل است و در سود یا ضرر آن عمل شریک است؛ به همین دلیل می‌بینیم در زیارت عاشورا شمر لعین که مباشر در قتل امام حسین(ع) است و گلوی مبارک آن حضرت به وسیله او دریده شده، نَه اولین نفر، بلکه نُهمین نفری است که مورد لعن قرار گرفته است:
«اللَّهُمَّ خُصَّ أَنْتَ أَوَّلَ ظَالِمٍ بِاللَّعْنِ مِنِّي وَ ابْدَأْ بِهِ أَوَّلًا ثُمَّ الثَّانِيَ ثُمَّ الثَّالِثَ وَ الرَّابِعَ اللَّهُمَّ الْعَنْ يَزِيدَ خَامِساً وَ الْعَنْ عُبَيْدَ اللَّهِ بْنَ زِيَادٍ وَ ابْنَ مَرْجَانَةَ وَ عُمَرَ بْنَ سَعْدٍ وَ شِمْراً وَ آلَ أَبِي سُفْيَانَ وَ آلَ زِيَادٍ وَ آلَ مَرْوَانَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَة».
لعن شد‌گان دیگر، کسانی هستند که به نوعی در قتل سید الشهدا (ع) دخیل بوده‌اند.
سنّت حسنه و سنّت سیّئه
گاه انسان در جامعه کاری خوب یا بد می‌کند و اثر آن کار به صورت محدود وجود دارد و پس از مدّت محدودی از بین می‌رود؛ امّا گاه انسان با یک حرف یا یک عمل سنّتی خوب یا بد را در جامعه پایه‌گذاری می‌کند که سال‌ها بنایش باقی است؛ اهمیت قسم دوّم به اندازه‌ای است که تا روز قیامت هرکس بدان سنّت سیّئه یا حسنه عمل کند، ثواب و عقابی در نامه عمل بنیانگذار آن ثبت و ضبط می‌شود، البته عاملان بدان سنّت نیز به نوبه خود به خاطر عملکردشان از ثواب و عقاب برخوردار می‌شوند؛
امام باقر(ع) فرمود:
«أَيُّمَا عَبْدٍ مِنْ عِبَادِ اللَّهِ سَنَّ سُنَّةَ هُدًى كَانَ لَهُ أَجْرٌ مِثْلُ أَجْرِ مَنْ عَمِلَ بِذَلِكَ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَنْقُصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَيْءٌ وَ أَيُّمَا عَبْدٍ مِنْ عِبَادِ اللَّهِ سَنَّ سُنَّةَ ضَلَالٍ كَانَ عَلَيْهِ مِثْلُ وِزْرِ مَنْ فَعَلَ ذَلِكَ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَنْقُصَ مِنْ أَوْزَارِهِمْ شَيْءٌ.»
(هر بندهاى از بندگان خدا كه سنّت و روشى نيک نهد او را پاداشى همانند پاداش عملكننده به آن باشد بى آنكه از پاداش آنان چيزى كاسته شود و هر بندهاى از بندگان خدا كه روشى گمراه كننده نهد او را بار گناهى همانند بار گناه عملكننده به آن باشد بى آنكه از بار گناه آنان چيزى كاسته شود.)
راه‌اندازی تشکیلات تعاونی و کارهای تشکیلاتی در جهت اهداف عالی یا اهداف سوء هم از بارزترین مصادیق پایه‌گذاری سنّت حسنه و سیّئه است.
ایجاد تعاونی
از آغاز انقلاب شکوهمند اسلامی ایران ایجاد فرهنگ تعاون در جامعه مورد تأکید رهبر فقید انقلاب، امام خمینی(ق) قرار گرفت؛ ایشان روحیه تعاون را موجب مصونیّت نظام از آسیب دانسته، فرمودند:
« تا این روح تعاون و تعهد در جامعه برقرار است کشور عزیز از آسیب دهر ان‌شاءالله تعالى مصون است.»
خلف صالح ایشان، مقام معظّم رهبری(مد) هم تعاون را راهگشای مشکلات جامعه اسلامی دانسته، فرمودند:
« من وقتی در وضع كشور خودمان نگاه می‌كنم، می‌بینم یكی از چیزهایی كه می‌تواند جلوی این بی‌عدالتی را به شكل منطقی و اصولی سد كند، همین كار تعاونی است. تعاون در كشور ما می‌تواند سرانگشت گره گشایی باشد. به نظر من، یكی از راه حل‌ها و اساسی‌‌ترین و منطقی‌ترین و بنیادی‌ترین كارهایی كه می‌تواند در این كشور برای استقرار عدالت انجام بگیرد، «تعاون» است. همین تعاون می‌تواند كشور را -به‌خصوص امروز- از لحاظ اقتصادی هم نجات بدهد. من با مسئولان كشور،… بارها این را تكرار كرده‌ام و گفته‌ام كه نقطه‌ی بن‌بست شكنمان، عبارت است از ایجاد اشتغال، آن هم از منابع نو و «تعاون» می‌تواند یک بازوی قوی در این راه باشد.»
البته امروز تا واژه تعاون بر زبان جاری می‌شود، بنگاه‌های تعاونی اقتصادی به ذهن خطور می‌کند، حال آنکه تعاون اختصاصی به امور اقتصادی ندارد، بلکه در تمام امور نیک و پسندیده باید صورت بگیرد: «وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى». هم‌فکری برای کار فرهنگی، دست به دست هم دادن برای ساخت یک نهاد فرهنگی مثل مسجد یا ورزشگاه یا راه انداختن ازدواج یک زوج جوان، همه نمونه‌های محدودی از تعاون در اسلام هستند.
فرهنگ کار جمعی
آیه محلّ بحث به نوعی در صدد ترویج فرهنگ کار جمعی است؛ مقام معظّم رهبری(ره)در دیدار جوانان استان خراسان شمالی «ضعف فرهنگ کار جمعی» را به عنوان یکی از نقاط ضعف ملی در بحث سبک زندگی و تحقق فرهنگ زندگی اسلامی مطرح کردند. ایشان در بیانات دیگری نیز ضرورت توجه به تقویت کار جمعی در جامعه را تبیین و پیشنهاداتی را نیز برای رفع این نقطه‌ی ضعف ارائه نموده‌اند. فرمودند:
«چرا فرهنگ کار جمعی در جامعه‌ی ما ضعیف است؟ این یک آسیب است. با اینکه کار جمعی را غربی‌ها به اسم خودشان ثبت کرده‌اند، امّا اسلام خیلی قبل از اینها گفته است: «تعاونوا علی البرّ و التّقوی»، یا: «و اعتصموا بحبل اللّه جمیعاً». یعنی حتّی اعتصام به حبل‌اللّه هم باید دسته‌جمعی باشد؛ «و لا تفرّقوا».»
تعاون کشورهای اسلامی
امروز کشورهای اسلامی بیش از همیشه به همکاری در همۀزمینه‌ها با هم احتیاج دارند؛ تعاون دول اسلامی می‌تواند زمینه استغنای آنها از دول غربی و به زانو درآوردن استکبار جهانی را به دنبال داشته باشد؛ از این رو مطابق این آیه شریف بر همه سردمداران ممالک اسلامی فرض است که به جای دست دراز کردن به سوی دول غربی به ظاهر بشردوست، بازو به بازوی دیگر دول اسلامی داده، با اتّحاد و تعاون اسلام عزیز را تعالی بخشیده، پیشرفت ممالک اسلامی را رقم بزنند.
ما چه کنیم؟
ساده‌ترین کار تعاونی که می‌توانیم انجام بدهیم این است که اوضاع خانواده، فامیل و محلّه خود را رصد کنیم، ببنیم چه کسی در یک کار مثبت نیازمند کمک و مساعدت است، به کمک و یاری او بشتابیم. راه‌اندازی صندوق قرض‌الحسنه در میان فامیل یا محلّه یا دوستان برای گره‌گشایی از گرفتاران، راه‌اندازی بنیادی برای تسریع و رفع موانع در امر ازدواج جوانان محلّه و فامیل نمونه‌‌هایی جدّی و مورد نیاز در زندگی امروز است.
بیشتر بخوانید: