دوستیابی
درس بیست و ششم : کتاب قرآن خانواده آرامش
آیه:
ترجمه:
«و روزى كه ستمكار (مشرک) دو دست خود را [از روى حسرت] به دندان مى گزد و مى گوید: اى كاش با پیامبر همراه مى شدم! (28) اى واى بر من! كاش فلانى را دوست خود نمى گرفتم! (29) رفیق من بعد از آن كه حقّ از طرف خدا براى من آمد، مرا گمراه ساخت و شیطان برای انسان مایه گمراهی و خواری است..»
موضوع:
• دوستیابی نیکان
• احتراز از دوستی با بدان
نکات و اشارات:
مسئله سرنوشت‌ساز
یکی از مؤلّفه‌هایی که در تغییر مسیر زندگی انسان به سمت رستگاری یا سوء عاقبت تأثیر بسیار چشمگیری دارد، «دوست و رفیق» است. گاهی یک دوست خوب باعث می‌شود انسان به سمت کمال و صلاح گام بردارد و گاه یک دوست ناباب، انسان را از مسیر رستگاری خارج و بدعاقبت می‌کند، حتّی اگر آن شخص پیغمبرزاده باشد؛ ضرب‌المثل معروف در باب رفاقت، قضیه کنعان پسر حضرت نوح(ع) است که از خاندان نبوت جا ماند و در طوفان قهر الهی غرق شد:
پسر نوح با بدان بنشست خاندان نبوتش گم شد
سگ اصحاب كهف روزی چند پی نيكان گرفت و آدم شد
از طرف دیگر، همراهی سگی با اصحاب کهف باعث شد، نامش برای همیشه در داستان اصحاب کهف ثبت و ضبط شده و از محدود حیواناتی باشد که به بهشت برین الهی راه می‌یابد.
تأثیر دوست و رفیق تا بدانجاست که
پیامبر اکرم(ص) فرمود:
«المَرءُ على دِينِ خَلِيلِهِ، فَليَنظُر أحَدُكُم مَن يُخالِلُ.»؛(آدمى بر آيين دوست خود است؛ پس هر يك از شما مواظب باشد كه با چه كسى دوستى مى‌كند.)
روز حسرت
یکی از نام‌های روز قیامت، «یوم الحسرة» است؛ در این روز همه حسرت می‌خورند، خوبان از اینکه چرا بیشتر خوبی نکردند و بدان از اینکه چرا بدی کردند؛ یکی از حسرت‌هایی که در این آیه شریفه بدان اشاره شده است، حسرتی است که شخص بابت رفاقت می‌خورد:
«یا وَیْلَتى لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلِیلاً»
(ای کاش با فلانی رفیق نمی‌شدم!)
امروزه هم وقتی پای صبحت تبهکاران و بزه‌کاران بنشینید، یکی از عوامل انحراف خود را دوستان ناباب می‌دانند. با تجدید نظری در اطرافیان و رفیقان خود ان‌شاءالله می‌توانیم از این حسرت در دنیا و آخرت در امان باشیم.
تا توانی می‌گریز از یار بد یار بد، بدتر بود از مار بد
مار بد، تنها تو را بر جان زند یار بد بر جان و بر ایمان زند
قطع ارتباط با دوستان ناباب آن‌قدر اهمیت دارد که حضرت موسی(ع) آن را چکیده کتاب تورات دانسته و فرموده:
«مَنْ قَطَعَ قَرِينَ السَّوْءِ فَكَأَنَّمَا عَمِلَ بِالتَّوْرَاةِ.»
(هرکس از همنشین بد پرهیز کند، گویا به تمام کتاب آسمانی تورات عمل کرده است.)
مشارکت در عاقبت
سرنوشت دوستان به یکدیگر گره می‌خورد؛ از این رو در روایت آمده است:
«مَنْ یَصْحَبْ صَاحِبَ السَّوْءِ لَا یَسْلَمْ»
(هرکس از رفیق بد پرهیز نکند، از عاقبت بد او در امان نمی‌ماند.)
امام رضا(ع) خطاب به شخصی فرمودند:
چرا با عبدالرحمن‌بن یعقوب معاشرت می‌کنی؟ عرض کرد: او دائی من است. حضرت فرمود: او درباره‌ی خدا سخنان نادرستی می‌گوید! پس با او معاشرت کن و ما را واگذار و یا با ما همنشین باش و او را ترک کن. عرض کرد: او هر چه می‌خواهد بگوید به من چه زیانی دارد، وقتی از عقیده‌ی او تبعیت نکنم؟!
حضرت فرمود: آیا داستان آن شخص را که خود از یاران حضرت موسی(ع) بود و پدرش از یاران فرعون نشنیده‌ای؟ هنگامی که لشکر فرعون در کنار دریا به موسی و یارانش رسید، آن پسر از موسی جدا شد که پدرش را نصیحت کند، در حالی که پدر به راه خود به دنبال فرعون غرق شد، آن دو نیز با هم غرق شدند! وقتی خبر غرق شدن هر دو به حضرت موسی(ع)رسید، فرمود:
«هُوَ فِي رَحْمَةِ اللَّهِ وَ لَكِنَّ النَّقِمَةَ إِذَا نَزَلَتْ لَمْ يَكُنْ لَهَا عَمَّنْ قَارَبَ الْمُذْنِبَ دِفَاع»
(او در رحمت خداست؛ ولی وقتی نقمت و عذاب بر گنهکاری نازل شود،
نزدیکان او هم در امان نیستند.)
در دنیای امروز هم وقتی پلیس کسی را دستگیر می‌کند، همراهان وی هم برای بررسی دخیل بودن یا نبودن آنها در ارتکاب جرم دستگیر می‌شوند.
از این روایت معلوم می‌شود صِرف فامیل بودن، همسایه بودن، هم‌کلاسی بودن و امثال اینها ملاک رفاقت و دوستی نیست. ملاک‌های درست رفاقت در ادامه خواهد آمد ان‌شاءالله.
ویژگی‌های رفیق خوب
پیامبر اکرم(ص) فرمودند:
«قَالَتِ الْحَوَارِيُّونَ لِعِيسَى(ع): يَا رُوحَ اللَّهِ مَنْ نُجَالِسُ؟ قَال: مَنْ يُذَكِّرُكُمُ اللَّهَ رُؤْيَتُهُ
وَ يَزِيدُ فِي عِلْمِكُمْ مَنْطِقُهُ وَ يُرَغِّبُكُمْ فِي الْآخِرَةِ عَمَلُهُ.»
(حواریّون به حضرت عیسی(ع) گفتند: ای پیغمبر خدا با چه کسی نشست وبرخاست کنیم؟ فرمود: کسی که دیدنش شما را به یاد خدا بیندازد و سخنانش چیزی بر معلومات شما بیفزاید و رفتارش شما را به آخرت ترغیب کند.)
خوب است هر یک از ما لیستی از دوستان خود تهیه کنیم و ببینیم این صفات در کدام یک از آنها هست، پس دوستی‌مان را با او بیشتر کنیم و در کدام یک نیست، پس نشست و برخاست خود را با او کاهش دهیم. یکی از راه‌های به دست آوردن یک رفیق خوب، دعا و درخواست از خداوند متعال است؛ می‌توانید پس از هر نماز در حالت سجده که نزدیک‌ترین حالات به خداوند متعال، است از وی رفیقی صالح که مایه سعادت دنیا و‌آخرت شما باشد، درخواست کنید.
در روایتی از امام صادق(ع) حدودی پنج‌گانه برای رفاقت تعیین شده که هرکس بعضی را داشته باشد و بعضی را نداشته باشد، رفیق کاملی نیست و اگر کسی خالی از همه این اوصاف باشد، به هیچ وجه به درد رفاقت نمی‌خورد؛ این اوصاف عبارت‌اند از:
«أَوَّلُهَا: أَنْ يَكُونَ سَرِيرَتُهُ وَ عَلَانِيَتُهُ لَكَ وَاحِدَةً وَ الثَّانِيَةُ: أَنْ يَرَى زَيْنَكَ زَيْنَهُ وَ شَيْنَكَ شَيْنَهُ وَ الثَّالِثَةُ: أَنْ لَا يُغَيِّرَهُ مَالٌ وَ لَا وِلَايَةٌ وَ الرَّابِعَةُ: أَنْ لَا يَمْنَعَكَ شَيْئاً مِمَّا تَصِلُ إِلَيْهِ مَقْدُرَتُهُ وَ الْخَامِسَةُ: أَنْ لَا يُسْلِمَكَ عِنْدَ النَّكَبَاتِ.»
(اول اینکه ظاهر و باطنش برای تو یکسان باشد؛ دوم اینکه زینت تو را زینت خود و سرافکندگی تور ا سرافکندگی خود بداند؛ سوم اینکه هیچ مال و پست و مقامی روحیه او را تغییر ندهد؛ چهارم اینکه از هیچ کاری که نسبت به تو توانایی انجامش را دارد، دریغ نکند؛ پنجم اینکه در سختی‌ها و مشکلات تو را رها نکند.)
تست رفاقت
متأسفانه امروزه معمولاً هیچ ملاک و معیار روشنی خصوصاً میان جوانان و نوجوانان برای رفاقت وجود ندارد؛ مثلاً دو نفر به صرف همسایه، فامیل یا همکلاس بودن با همدیگر رفیق می‌شوند و این رفات روز به روز ریشه‌دارتر می‌شود. در آیین دوستیابی درست این است که مدّتی باید شخص را زیر نظر گرفته، از او آزمون‌هایی بگیریم، اگر از این اعتبارسنجی با موفّقیت بیرون آمد آنگاه با او طرح دوستی عمیق بریزیم.
نکته اول در سنجش دوست ارزیابی شاخص‌هایی است که در عبارات پیش‌تر برای رفیق ذکر شد. نکته دوم آزمون‌هایی است که در برخی روایات ذکر شده است.
امام صادق(ع) فرمود:
«إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَعْلَمَ صِحَّةَ مَا عِنْدَ أَخِيكَ فَأَغْضِبْهُ
فَإِنْ ثَبَتَ لَكَ عَلَى الْمَوَدَّةِ فَهُوَ أَخُوكَ وَ إِلَّا فَلَا.»
(اگر خواهى بدانى كه دوستت در دوستى چقدر درست است او را بهخشم آور، اگر بر دوستى تو استوار ماند، برادر [و دوست واقعى] تو است وگرنه دوست تو نيست.)
نیز فرمود:
«لَا تَعْتَدَّ بِمَوَدَّةِ أَحَدٍ حَتَّى تُغْضِبَهُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ.»
(به دوستى هیچ‌كس اعتماد مكن مگر آنكه سه بارش به خشم آورده باشى.)
خانواده و معضلات تربیتی
یکی از مشکلاتی که خانواده امروزی با آن درگیر است این است که کودکان، نوجوانان و جوانان امروز بیش از آنکه از دلسوزترین افراد، یعنی پدر و مادر، حرف‌شنوی داشته باشند، از دوستان و رفقیان خود حرف‌شنوی دارند. دوستانی که هریک هوی و هوسی خاص به خود دارند و دیگران را هم به دنبال کردن هوس‌های خود تشویق می‌کنند.
به نظر می‌رسد بهترین راهکار برای معکوس کردن این جریان و حرف‌شنوی آنها از والدین این است که والدین در محیط منزل و خارج از آن به گونه‌ای با فرزندان خود تعامل کنند که بین آنها یک نوع رابطه دوستی و رفاقت حسّ شود. اگر فرزندان پدر و مادر خود را رفیق خود بدانند، قطعاً گرایش و حرف‌شنوی بیشتری نسبت به آنها خواهند داشت.
قراردادن فرصتی برای بازی، مشورت، همفکری و شنیدن سخنان فرزندان توسّط والدین زمینه احساس رفاقت را به خوبی‌می تواند مهیّا کند؛ البته برای رفاقت با یک کودک یا نوجوان باید وارد عالم او شد، با باقی ماندن در عالم خود هیچ‌گاه رفاقت با یک نوجوان اتفاق نمی‌افتد؛
به همین خاطر رسول اکرم(ص) فرمود:
«مَنْ كَانَ لَهُ صَبِيٌّ فَلْيَتَصَابَ لَهُ.»
(هرکس کودکی دارد، بايد با او كودكانه رفتار كند.)
بیشتر بخوانید: